Historische sprokkels: Tyl Uilenspiegel in Hoboken

Hoboken is twee beelden rijker: Vertical-Lyrical-White van Slavko Tihec en Tyl Uilenspiegel van Madeleine Christine Forani pronken voortaan in park Broydenborg. Beide beelden werden in langdurige bruikleen afgestaan aan het district Hoboken door het Middelheimmuseum. Het beeld Tyl Uilenspiegel brengt behalve visuele schoonheid ook een flinke brok literatuur in Hoboken. 

Het beeld van Madeleine Forani toont twee fictieve figuren die hun oorsprong hebben in de Nederduitse volksliteratuur, maar die ook met Vlaanderen en België verbonden zijn.

De Duitse Tyl is een boertige grappenmaker, een rondzwervende vagebond die met iedereen, ongeacht rang of stand, de draak steekt.

Vanaf ca. 1520 raakt hij ook in de Nederlanden bekend. Meer en meer gaan in de verhalen ook plaatsen uit de Lage Landen opduiken. Tyl wordt nog in Duitsland geboren, maar hij sterft in Vlaanderen. In de 17de eeuw ontdekt men zelfs zijn graf in Damme bij de kerk. Dat het in feite om het graf van ene Jacob van Maerlant gaat, kan de pret niet drukken. Als Tyl in Vlaanderen is gestorven, zal hij er ook wel geboren zijn. Dat is althans de redenering van Joseph Octave Delpierre.

Hij laat Tyl in zijn Les aventures de Tiel Ulenspiegel uit 1840 geboren worden in Knesselare en sterven te Damme. Hij introduceerde het Uilenspiegel-motief in de Franstalige letterkunde van België.

Uitgave 1942

In 1867 wordt in La légende d'Ulenspiegel de held Tyl Uilenspiegel in Damme geboren. In deze roman van de in het Frans schrijvende Charles De Coster ondergaat de schurk Tyl een grondige metamorfose. Hij is nog wel een grappenmaker, maar tegen de achtergrond van de Spaanse Nederlanden wordt Tyl vooral een vijand van onrecht, een vrijheidsstrijder. Die ommekeer heeft zijn oorsprong in de Europese en vooral Belgische politieke context van het midden van de 19de eeuw.

Tyl Uilenspiegel maakt dus een sprong in de tijd. Hij wordt overgeplaatst naar de 16de eeuw en krijgt er het gezelschap van Nele en Lamme Goedzak.

In het begin van de 20ste eeuw werd de figuur van Uilenspiegel ontdekt door de Vlaamse beweging. De antiklerikale toon van het verhaal maakte dat de figuur van Uilenspiegel maar moeilijk werd aanvaard in katholieke middens. Het boek van De Coster stond trouwens op de Index. 

In 1904 verschijnt Tijl Uilenspiegel in Vlaanderen van AUCTOR, pseudoniem van Jan Bruylants jr.  Hij laat zijn held geboren worden in de 18de eeuw. Tyl is niet langer een Geus, een papenvreter, maar een katholiek in het verzet tegen Franse revolutionairen.

In een tweede bewerking, Tijl Uilenspiegel aan het front en onder de Duitsers, maakt Auctor van Tijl een Belgische patriot in de Eerste Wereldoorlog. De vijand is niet de Spanjaard of de Fransman, maar wel de Duitser. Auctor schreef deze bewerking in 1921.

In dezelfde periode gaf Herman Teirlinck gestalte aan Uilenspiegel in De Nieuwe Uilenspiegel in Tien Boeken of de jongste incarnatie van de Scharlaken Thijl.  Ook deze Thijl verzet zich hardnekkig tegen de Duitse agressor, o.m. als oorlogspiloot.

Maar er was in die dagen nog een andere Uilenspiegel. De Eerste wereldoorlog had de ideeën van de Vlaamse beweging geradicaliseerd. Uilenspiegel wordt activist en krijgt voor Vlaanderen symbolische betekenis. Om zijn rol als vechter voor de Vlaamse vrijheid te kunnen opnemen, heeft hij zijn anti-klerikalisme achterwege moeten laten.

In de jaren 30 - 40 wordt Tyl zelfs nationaal-socialist. In Vlaanderen verschenen pamfletten en affiches waarin Tyl jongeren moest overtuigen om aan het Oostfront tegen het 'rode monster' te gaan strijden.

Op een affiche van de Vlaamse kommunistische partij uit 1939 zien we Tyl dan weer de "VNV-Nazi's" afranselen met de zweep.

Madeleine Forani maakt haar Uilenspiegel kort na de Tweede Wereldoorlog, waarin ze zelf actief was in het verzet.

Haar beeld stelt niet de grappenmaker uit de Nederduitse folklore voor. Van schalkse lichtvoetigheid is er geen sprake. De twee figuren die in dit beeld als één worden voorgesteld, verwijzen eerder naar de figuren die bij Charles De Coster gestalte kregen: "Ulenspiegel, de geest, en Nele, het hart van moeder Vlaenderen". Het is de strijder voor vrijheid en gerechtigheid, tegen elke vorm van onderdrukking.

 

Tyl Uilenspiegel van Madeleine Christine Forani. Links Isabelle Forani, dochter van Madeleine.

Vera Caremans